Ιστορίες που τις είπε... η Ιστορία

Οι ιστορίες ξεκινούν από μικρούς κύκλους, όπως πολύ παραστατικά περιγράφει ο Τζάνι Ροντάρι στο βιβλίο του Η γραμματική της φαντασίας «Μια πέτρα που ρίχνεις στη λίμνη προκαλεί ομόκεντρους κύκλους, οι οποίοι συνεχώς μεγαλώνουν στην επιφάνειά της, εμπλέκοντας στην κίνησή τους, σε διαφορετικές αποστάσεις, με διαφορετικά αποτελέσματα, το νούφαρο και την καλαμιά, τη χάρτινη βαρκούλα και το φελλό του ψαρά. Πράγματα που το καθένα υπάρχει για λογαριασμό του, στην ησυχία ή στον ύπνο του, λες και τα καλούν στη ζωή, αναγκάζονται να αντιδράσουν, να έρθουν σε σχέση μεταξύ τους.

Άλλες αόρατες κινήσεις αναπαράγονται πιο βαθιά, προς όλες τις κατευθύνσεις, καθώς η πέτρα βυθίζεται μετακινώντας φύκια, τρομάζοντας ψάρια, προκαλώντας νέες μοριακές αναταράξεις. Όταν, μετά, φτάσει στο βυθό, αναταράζει τη λάσπη, χτυπάει τα αντικείμενα που κείτονταν εκεί ξεχασμένα: μερικά αποκαλύπτονται, άλλα σκεπάζονται με τη σειρά από την άμμο. Άπειρα γεγονότα, ή μικρογεγονότα, συμβαίνουν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Ίσως, ακόμα κι αν είχαμε το χρόνο και τη διάθεση, δεν θα μπορούσαμε να τα καταγράψουμε όλα χωρίς παραλείψεις.»

Και κάθε μικρή ιστορία κάθε ανθρώπου είναι ένας κύκλος στους ομόκεντρους κύκλους που ο πιο πλατύς, αυτός που περιλαμβάνει όλους τους άλλους είναι η Ιστορία.

Με αυτή την οπτική η Μαρία Αγγελίδου διαβάζει τη μακρινή ιστορία της αρχαιότητας: ως πολλές μικρές ιστορίες που κάθε μια όπως ένα ποτάμι εκβάλει στη θάλασσα της ιστορίας.
Μέσα από αυτή την εικόνα διαβάζουμε τα βιβλία της από τη σειρά «Ιστορίες που τις είπε...» και βλέπουμε πως μια σειρά από κύκλους μπορεί να ξεκινάει από τον αναγνώστη και να φτάνει μέχρι τον ευρύτερο κύκλο της Ιστορίας. Μια σειρά από κύκλους που ξεκινούν από το ενδιαφέρον μας ως αναγνώστες αλλά και από τον τρόπο που η ίδια ψάχνει μέσα από την ιστορία τον εαυτό της και την εποχή της.

Ο Αναγνώστης...

Στο Bookbook.gr εδώ και αρκετά χρόνια ασχολούμαστε με την προώθηση της ανάγνωσης στα παιδιά, στα παιδικά τμήματα των βιβλιοθηκών και στη σχολική τάξη. Αυτή είναι η δική μας ιστορία που συναντήθηκε με τα βιβλία της Μαρίας Αγγελίδου.

Γνωριμία με τα βιβλία της Μαρίας Αγγελίδου

Μας άρεσαν τα βιβλία Μυθολογίας που είχε γράψει, η δομή τους, η προσέγγιση. Όμως αυτή την ικανότητα της αφήγησης μέσα από μια συγκεκριμένη οπτική την αναγνωρίσαμε πολύ καθαρά στη διασκευή της Οδύσσειας που παρουσίασε. Με «δυνατό σημείο» την απόφασή της να ξανα-αφηγηθεί κι όχι να απλουστεύσει, ώστε να γίνει κατανοητός από τα παιδιά ο μύθος του πολυμήχανου Οδυσσέα, η γραφή της φτάνει στους αναγνώστες πετώντας, ξεπερνώντας με θάρρος όλα τα εμπόδια που κάθε «πολυμήχανη ιστορία» συναντάει στο δρόμο της.

Τον ίδιο τρόπο αναγνωρίσαμε όταν διαβάσαμε τις Ιστορίες που τις είπε η πέτρα... κι ύστερα όλες τις υπόλοιπες.
Διακρίναμε σε όλα τα βιβλία της σειράς την πρόθεσή της να μην βλέπει τις ιστορικές εποχές σαν αντικείμενο μουσείου αλλά σαν σύγχρονές της, αναγνωρίζοντας σ' αυτές ορισμένα πράγματα που είναι μόνιμα στην ανθρώπινη φύση.

ιστορίες που τις είπε... η Ιστορία, εικονογράφηση: Ιρις Σαμαρτζή Συμμετέχει η ίδια στην ιστορία που διηγείται, που νιώθει πως τη συγκινεί και την αφορά προσωπικά. Γίνεται ο Ηρόδοτος που αχόρταγα ακούει τις ιστορίες των ναυτικών, ο Σωκράτης που επιζητεί την κουβέντα της αγοράς, ο Αρχιμήδης που εξερευνά τους δρόμους των αριθμών. Δεν είναι τυχαίο που μιλάει σε πρώτο πρόσωπο, τη δική της ιστορία θέλει να αφηγηθεί, να ψάξει τα δικά της όρια, τη δικιά της θέση μέσα στον κόσμο. Δεν είναι τυχαίο που όλα τα βιβλία ξεκινούν με ένα απόσπασμα ημερολογίου, κάτι προσωπικό, μια εκμυστήρευση, μια πηγή για την ιστοριογραφία κι όχι την ιστορία με Ι κεφαλαίο.

Μεγάλοι ιστορικοί είναι πάντα και καλοί αφηγητές και γνωρίζουν πώς να εμπλέκουν συναισθηματικά τον αναγνώστη τους στα ιστορικά γεγονότα που αφηγούνται: Στο βιβλίο της Η αγροτική κοινωνία στην ύστερη βυζαντινή εποχή η Αγγελική Λαϊου έχει συμπεριλάβει το παρακάτω απόσπασμα μελετώντας τα αρχεία των μονών του Αγ.Όρους και της περιουσιακής κατάστασης των εξαρτημένων απ' αυτές χωρικών:

«Υπάρχει ο Ιωάννης ο εξ Ιουδαίων, που είχε παντρευτεί την κόρη ή την εγγονή ενός παπά, είχε εγκατασταθεί στο Γομάτου και το 1300 δεν πλήρωνε φόρους, ούτε είχε περιουσία. Το 1321 είχε το όνομα Ιωάννης ο Βεβαπτισμένος, που υποδηλώνει πως ήταν νεοφώτιστος. Εκείνη την εποχή είχε τρεις γιούς και μια κόρη, καθώς και μερικά ζώα, ένα αμπέλι και λίγα καρποφόρα δέντρα και πλήρωνε φόρο ένα υπέρπυρο. Αναμφισβήτητα αυτό ο προσήλυτος Εβραίος ήταν μόνιμα εγκαταστημένος στο χωριό, αλλά το παρελθόν του μας δημιουργεί ερωτηματικά: καταγόταν από την περιοχή; είχε έρθει από την πόλη; ήταν περαστικός; είχε δεχτεί να προσηλυτιστεί για θρησκευτικούς λόγους; για να πετύχει κοινωνική αναγνώριση ή από αγάπη για τη Θεοδώρα ή Θεοδότη, τη γυναίκα του;»

Ο Eric Hobsbawm ξεκινάει το βιβλίο του Η εποχή των Αυτοκρατοριών με την ιστορία γνωριμίας των γονιών του και εξιστορεί:

«Αυτός ο νεαρός ήταν ο μελλοντικός πατέρας του συγγραφέα. Γνώρισε τη μέλλουσα γυναίκα του εκεί όπου η οικονομία και η πολιτική της εποχής των αυτοκρατοριών, για να μην αναφερθούμε στην κοινωνική της ιστορία, τους έκανε να συναντηθούν - προφανώς στο Sporting Club στα περίχωρα της Αλεξάνδρειας, όπου θα εγκαθιστούσαν και το πρώτο σπιτικό τους. Μια τέτοια συνάντηση θα ήταν εξαιρετικά απίθανο να συμβεί σε ένα τέτοιο μέρος, ή να είχε οδηγήσει στο γάμο δύο τέτοιων ανθρώπων, σε οποιαδήποτε ιστορική περίοδο πριν από την εποχή που πραγματεύεται αυτό το βιβλίο. Οι αναγνώστες θα καταλάβουν, πιστεύω, γιατί.»

Αμέσως αναγνωρίζουμε την αγάπη με την οποία τυλίγουν τους ήρωες της ιστορίας που αφηγούνται, ακόμη κι όταν αντικείμενό τους είναι η ιστορία σε ένα πιο ανοιχτό πλάνο.

Ποια είναι η θέση των βιβλίων της Μαρίας Αγγελίδου μέσα στη βιβλιοθήκη και στο σχολείο

Το bookbook.gr παρουσιάζει τα βιβλία από τη μεριά του αναγνώστη. Πώς μπορεί να φτάσει το βιβλίο στα χέρια ενός παιδιού; Μέσα στη βιβλιοθήκη δουλεύουμε πάντα με πολλά βιβλία κι όχι μόνο με ένα. Το συναρπαστικό στη δουλειά μας είναι να βρεις τη θέση ενός βιβλίου δίπλα σε ένα άλλο.

Το ενδιαφέρον με τα βιβλία ιστορίας της Μαρίας Αγγελίδου είναι πως δεν μένουν καθηλωμένα στο ραφι με τα βιβλία ιστορίας, δεν βολεύονται στο ράφι με τα βιβλία γνώσεων.
Μας κάνουν νοήματα κάθε τόσο να πάρουν μέρος σε ένα παιχνίδι με τα χρώματα, σ' ένα παιχνίδι με βιβλία που περιγράφουν π.χ. την αίσθηση της όσφρησης. Τότε οι μύριοι του Ξενοφώντα που...

...«μια μέρα, Μάη μήνα κι ακόμη με κρύο τσουχτερό, εκείνοι που βάδιζαν πρώτοι στη σειρά πετάρισαν τα ρουθούνια τους, κοκαλιασμένα από τον βουνίσιο αέρα, κοντοστάθηκαν, κοίταξαν μπροστά και πίσω και δεξιά κι αριστερά... κι ύστερα... ύστερα δε φώναξαν. Όλοι λένε πώς φώναξαν. Αλλά μην τους πιστεύετε, εγώ ήμουν εκεί δίπλα. Άκουσα και ξέρω. Κανένας τους δε φώναξε. Και να 'θελαν να φωνάξουν, δεν έβγαινε φωνή από μέσα τους, Όχι, δε φώναξαν. Βόγκηξαν. Βόγκηξαν βαριά, όπως βογκάει μόνο όποιος δεν αντέχει άλλο. Βόγκηξαν επειδή μύρισαν το αλάτι.»

Τότε λοιπόν οι Μύριοι μπορούν να κάνουν παρέα π.χ. με τον αρουραίο Κιάροσκούρο, ήρωα της Κate Di Camillo στο βιβλίο της Ντεσπερό, που μυρίζει την σούπα που μαγειρεύεται στο παλάτι και την ταυτίζει με την ανάγκη του για ζωή ή τους δράκους των παραμυθιών που επιστρέφουν το βράδυ σπίτι τους στη μάνα τους και μυρίζουν «ανθρωπίλες».

Τα ίδια τα βιβλία επιλέγοντας οπτική μέσα από την οποία αφηγούνται τις ιστορίες τους είναι φτιαγμένα για να βάλεις κι άλλα βιβλία δίπλα τους, άλλες ιστορίες από άλλες εποχές ή φανταστικές που γεννήθηκαν στη θάλασσα, ανακάλυψαν την ελευθερία του δρόμου, την φασαρία της αγοράς, τη δύναμη που έχει το φως, το χτίσιμο της πέτρας. Μας δίνουν τη δυνατότητα αυτά τα βιβλία να ανοίξουμε τον κύκλο της ιστορίας να βρούμε σημεία επαφής ή διαλόγου με άλλα βιβλία γνώσεων π.χ. φυσικής, φιλοσοφίας αλλά και βιβλία και ήρωες επινοημένους. Και αυτές οι απρόβλεπτες συνδέσεις, που συμβαίνουν όταν συναντιούνται πολλά βιβλία μαζί, είναι που φτιάχνουν αναγνώστες που συγκινούνται διαβάζοντας, γιατί μαθαίνουν να διακρίνουν κάθε φορά καινούργιους δρόμους να διαβάσουν τις ίδιες ιστορίες, να αναγνωρίσουν τους ήρωές τους.

Με ποιο τρόπο αντιμετωπίζεται η ιστορία και η διδασκαλία της από το εκπαιδευτικό μας σύστημα.

Τι δουλειά έχουν, λοιπόν, αυτά τα βιβλία ιστορίας που ανοίγονται στο μύθο, όπως λέει και ο Σαββόπουλος, μέσα στη σχολική τάξη που η ιστορία διδάσκεται μέσα από βιβλία που τα παιδιά αισθάνονται πως δεν τα συνδέει τίποτα με αυτά που περιγράφουν;

Τα βιβλία της Μαρίας Αγγελιδου αρνούνται να μπουν στη λογική της εξιστόρησης:

...«Αυτά τα 'χουν πει κι άλλοι, να μην τα ξαναλέμε»... λέει σε μια από τις ιστορίες της.

ιστορίες που τις είπε... η Ιστορία, εικονογράφηση: Ιρις Σαμαρτζή Αυτό άλλωστε είναι το πρόβλημα των παιδιών που ζούνε σε ένα διαρκές παρόν, αποκομμένα από τη ζωντάνια και τη φρεσκάδα των ιστοριών του παρελθόντος. Που δεν αναγνωρίζουν τον εαυτό τους ως ένα κομμάτι της ιστορίας που διαρκώς γράφεται και εξελίσσεται. Που δεν αναγνωρίζουν τις φωνές των εμπόρων στα μαγαζιά της αγοράς, που δεν θα σταθούν να ακούσουν τις ιστορίες που θα πει ο ψαράς για την πρωινή ψαριά του καθώς θα δένει τη βάρκα του στην προβλήτα του λιμανιού όπου ένα παιδί περνάει τις καλοκαιρινές του διακοπές, που δεν αναγνωρίζουν την παιδική περιέργεια στον Αριστοτέλη που...

...«ήθελε όλα να τα δει. Με τα μάτια του. Τις αχιβάδες, τις σουπιές. Τους αστερίες. Τα σκυλόψαρα. Τα φύκια. Τα δελφίνια. Τους σπάρους. Τους μπακαλιάρους. Τα σαλιγκάρια. Τον αφρό των κυμάτων και τη λάσπη του βυθού.»

Που δεν θα μάθουν ποτέ τη μάχη του Μαραθώνα ως μια μάχη που κερδήθηκε τρέχοντας. Γιατί αυτό είναι το στοιχείο που λείπει από τον τρόπο που αφηγούμαστε την ιστορία στα παιδιά: Το στοιχείο της έκπληξης, το στοιχείο της προσωπικής τους εμπλοκής στη δράση. Η ιστορία μπορεί να είναι συναρπαστική όταν αφηγείσαι τις λεπτομέρειες της μάχης - με τα στρατιωτάκια playmobil μάχες στήνουν στο δωμάτιό τους.

Τα βιβλία ιστορίας δεν θα τολμήσουν ποτέ να περιγράψουν το Θεμιστοκλή ως κάποιον που ήξερε να καλιγώνει τον ψύλλο - γιατί είναι ιστορικό πρόσωπο, που το αντιμετωπίζουμε με δέος. Δεν επιτρέπουν στα παιδιά να μπουν στον πειρασμό να συνδέσουν τα βάσανα του γυρισμού του Οδυσσέα στην Ιθάκη όχι με την οργή του Ποσειδώνα αλλά

«επειδή σκέφτηκε και μπόρεσε αυτό το κακό στην Τροία. Αυτή τη μάχη τη νυχτερινή, που μόνο οι φωτιές και οι αστραπές του πόνου και του τρόμου τη φώτισαν» αφηγείται το φως.

Όλες αυτές οι κόκκινες κλωστές που ενώνουν τους φόβους, τις ελπίδες και τα όνειρα της καθημερινής μας ζωής με τις ιστορίες του παρελθόντος είναι που λείπουν και οι μαθητές δεν βρίσκουν το δρόμο μέσα στο λαβύρινθο της ιστορίας. Τους λείπει η πρόκληση της προσωπικής τους ερμηνείας και η πρόκληση του να αφηγηθείς το ίδιο γεγονός από διαφορετικές οπτικές. Εκεί τα ιστορικά γεγονότα αποκτούν προσωπικό νόημα για τον καθένα. Τότε αξίζει να τα γνωρίσεις επιστημονικά, μέσα από έρευνα στις πηγές, να τα αφηγηθείς με γνήσιο ιστορικό λόγο γιατί πριν όμως έχεις νιώσει στα νερά της ιστορίας σαν ψάρι.

Ποιες ιστορικές συνθήκες προσδιορίζουν τον συγκεκριμένο τρόπο που αντιμετωπίζεται η διδασκαλία της ιστορίας στο σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα;

ιστορίες που τις είπε... η Ιστορία, εικονογράφηση: Ιρις Σαμαρτζή Αυτό δεν θα το απαντήσουμε εδώ, όχι γιατί δεν έχουμε άποψη αλλά γιατί η άποψή μας ίσως δεν είναι αντικείμενο μιας παρουσίασης βιβλίων. Εδώ θα μπορούσε να πάρει το λόγο ένας ιστορικός και να μας αναλύσει το γιατί και το πώς. Οι κύκλοι μας έχουν μεγαλώσει ήδη πολύ. Σε λίγο φτάνουμε στη...

...Θάλασσα της ιστορίας: ο έκτος κύκλος. Στην ακρογιαλιά κάθεται ο Ηρόδοτος και «αντί να ψαρεύει σαρδέλες και λαβράκια, ψαρεύει ιστορίες. Αντί να μετράει νομίσματα, μετράει ιστορίες. Αντί να μελετάει τ' άστρα, μελετάει ιστορίες. Αντί να πιστεύει στους θεούς πιστεύει στις ιστορίες.»

«Όταν λοιπόν άσπρισαν τα μαλλιά του, το πήρε απόφαση πως Ιστορία Μία και Μοναδική δεν υπάρχει. Υπάρχουν Ιστορίες. Ιστορίες πολλές, αμέτρητες ατελείωτες.» Εγώ προσθέτω ιστορίες που ξεκινάνε από προσωπικές αφηγήσεις και γίνονται όλες ιστορίες. Χύνονται σαν ποτάμια στη μια και μοναδική θάλασσα...

«Να μη σας τα πολυλογώ, βρήκε ένα σπιτάκι, δίπλα στη θάλασσα πάλι, μ' ένα γέρικο πλατάνι στην αυλή του, που είχε ίσκιο δροσερό και φλύαρο, στρώθηκε από κάτω κι άρχισε να γράφει ό,τι ήξερε και δεν ήξερε. Τα έγραψε όλα. Και το βιβλίο του το λένε Ιστορίες. Όπως τ' ακούτε: Ιστορίες. Όχι Ιστορία.»

Και σ' αυτό το σημείο μπερδεύτηκα, ο Ηρόδοτος ή η Αγγελιδου;