Save the Story: Ιστορίες που σώζονται - ιστορίες που σώζουν
Δεν είναι ίσως συνηθισμένο να καλωσορίζει κανείς μια νέα σειρά βιβλίων μ’ ένα παραμύθι. Αλλά η φύση και η ποιότητα της σειράς που εδώ καλωσορίζω, καθώς και ο μακρύς αλλά και περιπετειώδης βίος (και η ταραχώδης πολιτεία) αυτού που στα ελληνικά ονομάζουμε συλλήβδην "διασκευή", δεν το σηκώνουν απλώς το παραμύθι˙ το απογειώνουν.
της Μαρίας Αγγελίδου
Δεν υπάρχουν ιστορίες πιο σωτήριες, πιο αλεξιθάνατες και πιο θαυματουργές από τις ιστορίες της Σεχραζάτ, που νύχτα με τη νύχτα έσωζαν την αφηγήτριά τους από βέβαιο θάνατο και αυγή με την αυγή έσωζαν τον ακροατή τους από βέβαιη θλίψη - η οποία στην ψυχή και στο μυαλό των ανθρώπων είναι κι από θάνατο χειρότερη. Αυτές, λοιπόν, οι ιστορίες-σωτηρίες πέρασαν από στόμα σε στόμα κι έσωσαν πολλούς άλλους ακόμα μετά τον πρώτο Σουλτάνο. Αργότερα πέρασαν κι από χαρτί σε χαρτί συνεχίζοντας τη σωτήρια δράση τους. Ώσπου ήρθε η ώρα να περάσουν κι από γλώσσα σε γλώσσα κι από κόσμο σε κόσμο. Το πώς και το πότε είναι μια ιστορία …σαν παραμύθι.
Το παραμύθι, που έσωσε τα παραμύθια, που είχαν σώσει τη Σεχραζάτ
Στα μισά του δέκατου έβδομου αιώνα, το σωτήριο έτος 1646, γεννήθηκε στην Πικαρδία της Γαλλίας ένα παιδί ονόματι Αντουάν Γκαλάν. Η οικογένειά του δεν είναι φτωχή. Ο μικρός Αντουάν ως τα τέσσερα χρόνια του μεγαλώνει μ’ όλα του τα καλά. Αλλά στα τέσσερα χρόνια του χάνει τον πατέρα του. Και η μαμά του μένει μόνη με πολλά παιδιά να φροντίσει. Καλόκαρδοι ξένοι θα φροντίσουν να τον μορφώσουν με δικά τους έξοδα, σ’ ένα από τα καλύτερα κολέγια της Πικαρδίας, το περιβόητο Νογιόν. Μιλάμε για τη Γαλλία των Λουδοβίκων. Του Διαφωτισμού. Της λατρείας για τη γνώση. Της βαθιάς πίστης πως η δόξα και η δύναμη ανήκουν στο παρελθόν - κι εκεί πρέπει κανείς να τις αναζητά, εκεί να τις βρίσκει και να σώζει από τ’ απομεινάρια τους ό τι μπορεί κι αντέχει. Ο Αντουάν στα δέκα του ξέρει λατινικά, αρχαία ελληνικά και εβραϊκά. Η τύχη, όμως, και μαζί της η περιπέτεια έχει πολλά ποδάρια: οι προστάτες του πεθαίνουν. Το κολέγιο τον διώχνει. Και ο μικρός αναγκάζεται να μπει παραγιός να μάθει τέχνη. Τόση είναι η στενοχώρια του, που έχει χάσει τ’ αγαπημένα του βιβλία, ώστε δεν αντέχει. Ένα χρόνο αργότερα, δώδεκα χρονών παιδί, φεύγει με τα πόδια από την Πικαρδία και πάει στο Παρίσι! Εκεί τον βοηθάει μια ξαδέρφη του, που είναι υπηρέτρια σε σπίτι αρχοντικό. Έτσι μπαίνει στο επίσης ξακουστό College du Plessis και καταφέρνει να συνεχίσει τις σπουδές του. Γιατί ο Αντουάν είναι παιδί αυτού του αιώνα της αρχαιολατρείας. Και συνεχίζει στο College de France. Εκτός από τις τρεις αρχαίες γλώσσες, που πια δεν μιλιούνταν, αυτά τα εφηβικά και πρώτα νεανικά του χρόνια, τα χρόνια των σπουδών του, ο Αντουάν θα έρθει για πρώτη φορά σ’ επαφή και με μια γλώσσα που ακόμα μιλιέται: τ’ αραβικά. Γιατί στην Ανατολή, που πια αραβικά μιλάει, είχε ξετυλιχτεί η περισσότερη από τη δόξα και τη δύναμη του αρχαίου κόσμου.
Το 1670, είκοσι τεσσάρων χρονών παληκάρι, τα ελληνικά του βγαίνουν σε καλό: διορίζεται ακόλουθος της γαλλικής πρεσβείας στην ελληνόφωνη πρωτεύουσα της εποχής, την Κωνσταντινούπολη. Από ‘κεί ταξιδεύει στη Συρία και στην Παλαιστίνη και στην Ελλάδα, συνοδεύοντας τον Γάλλο πρέσβη και βοηθώντας τον στις δουλειές του. Το 1674 επιστρέφει για λίγους μήνες στο Παρίσι και στη συνέχεια γυρίζει πίσω στην Κωνσταντινούπολη, όπου θα μείνει μέχρι το 1688.
Κομμάτι της δουλειάς του είναι ν’ αντιγράφει επιγραφές αρχαίων μνημείων, να αποτυπώνει, να ιχνογραφεί (και σε ορισμένες περιπτώσεις ν’ αγοράζει για λογαριασμό του γάλλου πρεσβευτή) πολύτιμα χειρόγραφα και νομίσματα αρχαία. Για να κάνει καλύτερα αυτή τη δουλειά μαθαίνει φυσικά τουρκικά, νέα ελληνικά, αραβικά και περσικά. Και για να ξεχωρίζει τα χειρόγραφα και να τα διαλέγει σωστά, τα διαβάζει. Απ’ αυτά τα διαβάσματα, τα τόσο μακριά από την πατρίδα και τη γλώσσα του, θα ξεκινήσει η πιο θαυμαστή ιστορία σωτηρίας: γιατί ο Αντουάν Γκαλάν, που τόσα και τόσα έκανε στη ζωή του, είναι σήμερα γνωστός και διάσημος για ένα μόνο (που ουσιαστικά ελάχιστη ή καμία σχέση δεν είχε με τη δουλειά του): το όνομά του αναφέρεται σήμερα σ’ όλες τις σοβαρές ιστορίες της δυτικής λογοτεχνίας, επειδή στα τέλη-τέλη του δέκατου έβδομου αιώνα “μετέφρασε” (μετέφερε, διασκεύασε, ξανάγραψε και εξέδωσε στα γαλλικά) τα Παραμύθια της Σεχραζάτ, στα οποία ο ίδιος έδωσε τον τίτλο “Χίλιες και Μία Νύχτες”.
Τη δεκαετία του 1690 έφτασε στα χέρια του ένα χειρόγραφο με τα “Ταξίδια του Σεβάχ”. Αυτή ήταν η πρώτη του απόπειρα μετάφρασης-διασκευής και ουσιαστικά σωτηρίας κάποιων ανατολίτικων προφορικών παραδόσεων. Το 1701 το γαλλικό βιβλίο κυκλοφόρησε - και η επιτυχία του ήταν τόση, ώστε ο Αντουάν καταπιάστηκε επί τόπου με την μετάφραση ενός τετράτομου αραβικού χειρογράφου, που περιείχε τις περίφημες πια ιστορίες του Πρίγκηπα Αχμέντ και της Νεράιδας Παριμπανού, του Αλαντίν, του Αλή Μπαμπά. Ο τελευταίος τόμος κυκλοφόρησε δυο χρόνια μετά το θάνατό του, το 1717. Αλλά η δουλειά του, που δεν ήταν επ’ ουδενί μετάφραση, αλλά ηθελημένη διασκευή, με πολλές παραλλαγές πλοκών, χαρακτήρων και συμβάντων, και το κυριότερο: με ύφος απολαυστικά καινούργιο και δικό του, δεν έπεσε στο κενό˙ η Ευρώπη ξετρελάθηκε με τις ανατολίτικες ιστορίες του Γκαλάν. Δυσκολευόμαστε σήμερα να φανταστούμε την επιτυχία που είχαν αυτές οι Αραβικές Ιστορίες του Γκαλάν. Οι πρώτες μεταφράσεις της “μετάφρασής” του εμφανίζονται στο Λονδίνο ταυτόχρονα σχεδόν με τις γαλλικές εκδόσεις. Ακολουθούν το Δουβλίνο, το Μάντσεστερ, το Εδιμβούργο, το Λίβερπουλ, η Γλασκώβη. Φτάνουν στην Αμερική και στην Αυστραλία. Περνούν στα γερμανικά, στα ισπανικά, στα πολωνικά, στα ιταλικά, στα ρώσικα… Το καινούργιο ταξίδι τους δεν έχει τέλος, όπως πολύ καλά γνωρίζουμε κι εμείς σήμερα.
Και δεν είναι μόνο οι δικές τους διαδρομές, τα δικά τους ατελείωτα ταξίδια. Είναι και μια άλλη πολύ πιο βαθιά και σοβαρή αλλαγή, που ξεκίνησε εξαιτίας τους: οι 1001 Νύχτες του Γκαλάν άλλαξαν τη φύση του λογοτεχνικού παραμυθιού σ’ ολόκληρη τη Δύση.
Το αραβικό χειρόγραφο (αριστερά) και η πρώτη έκδοση των 1001 Νυχτών στην Ευρώπη.
Κι όπως οι ιστορίες της Σεχραζάτ δεν έσωσαν μόνο τη ζωή τη δική της και την αγάπη της ζωής του Σουλτάνου, αλλά και αμέτρητους αναγνώστες στη συνέχεια… έτσι και οι Χίλιες και Μία Νύχτες του Γκαλάν δεν έσωσαν μόνο το περιεχόμενο κάποιων αραβικών χειρογράφων από την Συρία και κάποιες προφορικές παραδόσεις της Ανατολής, αλλά κι ένα ολόκληρο λογοτεχνικό είδος στη Δύση, που χάρη σ’ αυτόν μπόρεσε να κάνει το αποφασιστικό βήμα, να βγει από το έλεος των ανθολόγων και των λαογράφων και να περάσει στα χέρια των λογοτεχνών. Οι ιστορίες είναι σωτήριες. Αλλά κάποιες φορές χρειάζονται κι αυτές το σωτήρα τους, για να συνεχίσουν να ζουν και να σώζουν!
Ας σώσουμε την ιστορία - κι ας αφήσουμε την ιστορία να μας σώσει
Με το φως αυτού του (λίγο ιστορικού, λίγο παραμυθένιου) προβολέα φωτίζεται αλλιώς ο ευρηματικός τίτλος της σειράς Save the Story του Αλεσάντρο Μπαρίκο. Ο εμπνευστής και συντονιστής της σειράς, σε συνεργασία με τη Scuola Holden του Τουρίνου, ξεκίνησε το 2010 ένα εκδοτικό project με τον ίδιο τρόπο που θ’ αρμάτωνε ένα όνειρο: δεν περιορίστηκε στη σκέψη της εκδοτικής σειράς, αλλά ονειρεύτηκε μια ολόκληρη βιβλιοθήκη. Μια βιβλιοθήκη στην οποία θα έβρισκαν θέση πολλές αγαπημένες ιστορίες απ’ όλον τον κόσμο, ιστορίες παμπάλαιες ή και πιο καινούργιες, από την αρχαία Ελλάδα και την ακόμα πιο αρχαία Μεσοποταμία μέχρι τη Ρωσία του δέκατου ένατου αιώνα, από γλώσσες διάφορες, από είδη διάφορα, από το θέατρο και το μυθιστόρημα και το έπος, την τραγωδία και την κωμωδία, το αισθηματικό και το ταξιδιωτικό ημερολόγιο, τη φάρσα ή την περιπέτεια. Μια βιβλιοθήκη, όμως, (κι αυτό είναι το κυριότερο) που θα τραβούσε κοντά της αναγνώστες μικρούς ή μεγάλους από το Σήμερα. Και ει δυνατόν κι από το Αύριο.
Αλλά η σειρά Save the Story δεν είναι μόνο μια απλή βιβλιοθήκη˙ είναι κάτι πολύ περισσότερο και πολύ μεγαλύτερο κι απ’ αυτό: μια Περιπέτεια από μόνη της. Μια περιπέτεια με πολλούς πρωταγωνιστές και ισάριθμους ήρωες. Αναθέτοντας τη διάσωση σε σπουδαίους σύγχρονους συγγραφείς, που καθένας τους έχει σημαντικά κι εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους κατορθώματα αφήγησης στο ενεργητικό του, έδεσε την κάθε παλιά ιστορία μ’ έναν καινούργιο αφηγητή. Κι αυτός της έδωσε τη φωνή του, τη ματιά του, τη σκέψη του, την αγάπη του. Ο Τζόναθαν Κόου αφηγήθηκε την Ιστορία του Γκιούλλιβερ(Σουίφτ). Ο Αντρέα Καμιλέρι αφηγήθηκε τη Μύτη (Γκόγκολ). Ο Στέφανο Μπέννι τον Συρανό ντε Μπερζεράκ (Ροστάν). Ο Αλεσάντρο Μπαρίκο ο ίδιος τον Δον Ζουάν (Τίρσο δε Μολίνα, Μολιέρος, Μότσαρτ). Η Άλι Σμιθ την Αντιγόνη (Σοφοκλής). Ο Ουμπέρτο Έκο τους Λογοδοσμένους (Αλεσάντρο Μαντσόνι)…. Οι εκδότες (Scuola Holden και La Biblioteca di Republica-Espresso) έβαλαν εν συνεχεία στο παιχνίδι και εξαιρετικούς, τολμηρούς κι εμπνευσμένους εικονογράφους: Νακάρ, Τσελίγια, Τάνκο, Παολέτι, Λορεντσέτι, Μπουγκάεβα, Νεγκρίν. Και σ’ αυτά τα καινούργια βιβλία, σαν σε όμορφα σκαριά, εμπιστεύτηκε τις ιστορίες. Όσο παλιές κι αν ήταν, όσο κουρασμένες, όσο απρόσιτες κι αν τις έκανε η ηλικία τους ή η σοβαρότητά τους, η δυσκολία ή το βάρος τους, οι ιστορίες ζωντάνεψαν ξανά - και με όρεξη απερίγραπτη ξεκίνησαν καινούργια ταξίδια, παίρνοντας μαζί τους τα σημερινά παιδιά, τους μεγάλους του αύριο. Η σειρά είχε αμέσως και συνεχίζει σταθερά να έχει τεράστια εκδοτική επιτυχία, στην Ιταλία, μα και στον κόσμο. Στα ελληνικά κυκλοφόρησε πανέμορφη το Μάιο της χρονιάς που τώρα τελειώνει, από τις εκδόσεις Πατάκη.
Η σειρά Save the Story δεν είναι μια ακόμα σειρά διασκευών, ανάμεσα στις πολλές ανέμπνευστες περιληπτικές απλουστεύσεις και δυστυχώς πανομοιότυπες σειρές που κυκλοφορούν ευρέως σ’ όλον τον κόσμο. Είναι μια εκδοτική προσπάθεια με όραμα. Μια βιβλιοθήκη με την πιο παλιά και σεβαστή έννοια, που θα μπορούσε κανείς να δώσει στη λέξη - και ταυτόχρονα με μια έννοια εντελώς καινούργια, ζωντανή και μελλοντική ίσως, αυτήν που βάζει πάνω απ’ όλα τον αποδέκτη-αναγνώστη και την εμπειρία του, επενδύοντας σ’ αυτόν για την επιτυχία της και τη μακροβιότητά της.
